واج آرایی

معنای واج آرایی

آرایش موزیکی سخن از راه تکرار بجا و هنرمندانه ی یک یا چند واج (مصوت یا صامت ) واج آرایی نام دارد ؛ این تکرار را در علم بدیع « نغمه ی حروف » می نامند .

انواع واج آرایی

1-     واج آرایی هم آغازی  :

در این گونه تکرار ، واج تکرار شده درآغاز چند واژه می آید مانند : واج « خ »

 دراین بیت حافظ

خیال خال تو با خود به خاک خواهم برد

                                                    که تا زخال تو خاکم شود عبیر آمیز      ( غزل 266 - حافظ )

        2 -  واج آرایی هم پایانی :

      واج تکرار شده در پایان چند واژه  آمده است . مانند واج « م » در این بیت :

       چو پرده دار به شمشیر می زند همه را         

                                                           کسی مقیم حریم حرم نخواهد ماند      ( غزل 179 - حافظ )

3-     واج آرایی هم میانی :

         واج تکرار شده نه در آغاز و نه در پایان واژه ها بلکه در میانه ی واژ ه ها آمده است . مانند واج « س » در مصراع اوّل بیت زیر :

            نقش مستوری و مستی نه به دست من و توست      

                                                                 آن چه سلطان ازل گفت بکن آن کردم        ( غزل 319 - حافظ )

4-     واج آرایی هم آغازی و هم پایانی :

در این نوع تکرار واج تکرار شده در پایان و آغاز دو واژه پیاپی آمده است ؛ مانند واج های « ر»  و  « گ » در  بیت زیر :

نثار روی تو هر برگ گل که در چمن است

                                                        فدای قد تو هر سروبن که  بر لب جوست         ( غزل 58 - حافظ )   

5- واج آرایی پراکنده :

        واج تکرار شده بدون هیچ نظم و قانونی در جاهای مختلف چند واژه آمده است ؛ مانند واج «س »در بیت زیر :

             بس بگشتم که بپرسم سبب درد فراق             

                                                              مفتی  عقل در این مسئله لا یعقل بود       ( غزل 207 - حافظ )  

              6-  واک آرایی :

       عبارت است از تکرار مصوت در واژه ها که در این نوع ، تکرار مصوت های بلند هم چشمگیرتر و هم زیباتر است و از میان آن ها مصوت بلند «آ » بسامد  بالاتر و بیش تری دارد . مانند : این بیت ( حافظ در غزل 126)  :

           جان بی جمال جانان میل جهان ندارد             وآن کس که این ندارد حقا که جان ندارد 

گروه فعلی

« هسته » در هر گروه فعلی « بن فعل »می باشد ؛ مانند : دیدم ← ( دید ) ، می دیدم ← ( دید ) ، دیده ام ← ( دید ) ، دیده بودم ← ( دید ) ، دیده باشم ← ( دید ) و ...

گروه قیدی

« هسته » ی هر گروه قیدی « قید » و یا « اسم » می باشد ؛ مانند : همه ی مردم ← « همه » قید است و یا ظهرِ روز سه شنبه  واژه ی « ظهر » قید است درحالی که در اصل « اسم » می باشد .

تذکّر : گروه قیدی را می توان از جمله حذف کرد زیرا فعل به آن نیاز ندارد . 

گروه اسمی

1- هسته : هسته ی گروه اسمی همیشه اسم و یا ضمیر می باشد ؛ مانند : کتاب جغرافی ـ من دانا

هر گروه اسمی را در یکی از حالت های زیر می توان دید :

الف) هسته ← کتاب

ب) وابسته ی پیشین + هسته ← آن کتاب

ج) هسته + وابسته ی پسین ← کتاب جغرافی

د) وابسته ی پیشین + هسته + وابسته ی پسین ← آن کتاب جغرافی

2- وابسته ها : وابسته ها به دو دسته ی وابسته های پیشین و وابسته های پسین تقسیم می گردند .

وابسته های پیشین گروه اسمی عبارتند از :

الف) صفت پرسشی : چه ، چگونه ، کدام ، کدامین ، چند ، چندمین و ...  مانند : کدامین کتاب ؟

ب) صفت اشاره : این ، آن ، همین ، همان ، چنین ، چنان و ...  مانند : آن کتاب

ج) صفت تعجّبی : چه و عجب . مانند : عجب کتابی !

د) صفت مبهم : همه ، هر ، هیچ ، فلان و ... مانند : فلان کتاب

ه) صفت عالی : بهترین ، زیباترین ، بلندترین و ... مانند : بهترین کتاب

و) صفت شمارشی : که خود نیز بر دو نوع می باشد

صفت شمارشی اصلی : یک ، دو ، سه ، چهار و ... مانند : پنج کتاب

صفت شمارشی ترتیبی ( اعداد اصلی + ـُ مین ) : یکمین ، دومین ، سومین ، چهارمین و ... مانند : پنجمین کتاب

تذکّر : وابسته های پیشین در صورتی صفت هستند که همراه اسم باشند و گرنه ضمیر واقع می شوند .

ز) شاخص : شاخص ها عناوین و القابی هستند که بدون هیچ نشانه و یا نقش نمایی پیش از اسم می آیند . شاخص ها همیشه بدون فاصله در کنار هسته قرار می گیرند و در جای دیگر می توانند خود هسته ی گروه اسمی واقع شوند . پُر کاربردترین شاخص ها عبارتند از : آقا ، استاد ، امام ، امامزاده ، سیّد ، برادر ، خواهر ، حاجی ، حاج آقا ، عمو ، دایی ، عمه ، خاله ، تیمسار ، سرهنگ ، سرتیپ ، سرلشکر ، ستوان ، سرکار ، کدخدا ، مهندس ، دکتر ، شاه ، شاهزاده ، شهید ، خواجه ، میرزا و ...

 تذکّر 1 : باید توجّه داشت که بعد از شاخص نباید نقش نمای اضافه بیاید وگرنه آن کلمه دیگر نمی تواند شاخص باشد .

 تذکّر 2 : اگر این کلمات به تنهایی در جمله بیایند و یا همراه وابسته ی پسین باشند دیگر شاخص نیستند و در این صورت هسته ی گروه اسمی واقع می شوند و می توانند نقش های اسم را بپذیرند .

مانند : من کدخدا حسن را دیدم ← « کدخدا » شاخص و واژه ی « حسن » هسته ی گروه اسمی می باشد .

امّا در جمله ی : من کدخدای روستا را دیدم ← « کدخدا » هسته ی گروه اسمی و واژه ی « روستا » مضاف الیه می باشد .

وابسته های پسین گروه اسمی عبارتند از :

الف) « ی » ناشناس ( نکره ) ؛ مانند : کتابی

ب) علامت های جمع ( ها ، ان ، ون ، ین ، ات ) ؛ مانند : کتاب ها

ج) مضاف الیه ؛ مانند : کتابِ حسن

د) صفت بیانی ؛ مانند : کتابِ زیبا

ه) صفت شمارشی ( اعداد اصلی + ـُ م ) : یکم ، دوم ، سوم ، چهارم و ... ؛ مانند : کتابِ پنجم

تذکّر : بهترین عاملی که می تواند در شناخت و پیدا نمودن « هسته » به ما کمک کند « نقش نمای اضافه » است ؛ و باید  گفت « نقش نمای اضافه » برای اوّلین بار همراه  هسته می آید ، به عبارت دیگر اوّلین کلمه ای که نقش نمای اضافه می گیرد « هسته » ی گروه اسمی است . مانند :

کتابِ مفید ← کتاب « هسته » است

شناختِ کتابِ مفید ← شناخت « هسته » می باشد

راهِ شناختِ کتابِ مفید ← راه « هسته » است 

ساختمان واژه

از نظر ساختمان واژه ها را می توان به دو دسته ی کلّی تقسیم کرد :

الف) ساده

ب) غیر ساده

واژه ی ساده : واژه ی ساده آن است که فقط یک تکواژ داشته باشد ؛ مانند : کاوه ، میز ، اسفندیار و ...

نکته : تکواژ کوچک ترین واحد معنی دار یا معنی ساز زبان است که در ساختمان واژه به کار می رود ؛ مانند : مرد ( معنی دار ) ، از ( معنی ساز ) .

انشاالله در مقوله های بعدی به مبحث تکواژ و انواع آن خواهیم پرداخت .

واژه ی غیر ساده  : واژه ی غیر ساده آن است که بیش از یک تکواژ داشته باشد و خود بر سه قسم است :

1-     واژه ی مشتق : واژه ای است که از یک تکواژ آزاد و یک یا چند وند تشکیل می شود ؛ مانند :

دانش ( دان + ـِ ش ) ؛ نافرمانی ( نا + فرمان + ی ) و ...

2 - واژه ی مرکّب : آن است که از دو و یا چند تکواژ آزاد دُرُست می شود ؛ مانند :

طلا فروش ( طلا + فروش ) ؛ گلاب پاش ( گُل + آب + پاش )

3 - واژه ی مشتق ـ مرکّب : این عنوان برای واژه هایی به کار می رود که ویژگی های مرکّب و مشتق را با هم داشته باشد ؛ مانند : دوچرخه ( دو + چرخ + ه ) ؛ ناجوانمرد ( نا + جوان + مرد )

تشخیص واژه های ساده و غیرساده  

در واژه های غیر ساده تکواژهای ( ها ، ی ) و صفت های اشاره ( آن و این ) و یا صفت های پرسشی ( کدام و چند ) نمی تواند در میان اجزای سازنده ی واژه قرار گیرد ؛ مانند : واژه ی مرکّب « خودنویس » که نمی تواند به شکل های  خودهانویس ؛ خودی نویس ؛ خود آن نویس ؛ خود این نویس ؛ خود کدام نویس ؛ خود چند نویس و ... بیان شود امّا با آوردن گروه های اسمی وابسته دار تنها به شکل : خودنویس ها ؛خودنویسی ؛ آن خودنویس ؛ این خودنویس ؛ کدامخودنویس ؟ ؛ چند خودنویس ؟ ؛ خودنویس بیک و ... امکان پذیر است .

تذکّر : اگر بتوان بین دو تکواژ ، تکواژهای ( ی ، ها ) قرار داد این بدان معنی است که تکواژها از یکدیگر جدا هستند ؛مانند : گلِ رُز  ←  گلی رُز ؛ گل های رُز 

مبحث حروف اضافه

حروف اضافه کلماتی هستند که به تنهایی معنی ندارند درجمله پیش ازاسم می آیند و آن را متمم می سازند . از آن جا که حروف اضافه به کلمه ی بعد از خود نقش متمم می دهند به آن ها  نقش نمای متمم نیز می گویند.

حروف اضافه از نظر ساختمان دو دسته اند : 1- حروف اضافه ی ساده  2- حروف اضافه ی مرکب

حروف اضافه ی ساده عبارتند از : از ، به ، با ،بی ، در ، بر ، برای ، تا ، مگر ، جز ، الا ، الّا ، چون ، اندر ، زی  و ......

واژه هایی مانند : مثلِ ، مانندِ ،غیرِ ،  رویِ ، زیرِ ، پهلویِ ، بالایِ ،سوایِ ، بدونِ ، بهرِ ، ..... نیز با کسره ای که در پایان آن ها می آید حروف اضافه هستند .

نکته : « تا » وقتی حرف اضافه است که نهایت و انتها ( فاصله ) را در زمان یا مکان برساند .

« چون » وقتی حرف اضافه است که به معنی مثل و مانند باشد .

بی و با چنان چه باکلمه ی بعد از خود صفت بسازند پیشوند به حساب می آیند و حرف اضافه نیستند . مثل کلمه ی بی دولت ،بیسواد ،بی ادب ، با فرهنگ ، بانمک و .....

حروف اضافه ی مرکّب :  حروف اضافه ی ساده گاه با یک اسم می آیند و حرف اضافه ی مرکّب می سازند و فهرست بازی دارند .

برخی از حروف اضافه ی مرکّب ساخته شده از :

به : به غیرِ ، به اضافه ی ِ، به علاوه ی ِ، به وسیله ی ِ، به استثنایِ ، به مجردِ ، به جهتِ ، به خاطرِ

از : ازنظرِ ، ازرویِ ، ازسرِ ، ازقبیلِ ، ازلحاظِ ، ازحیثِ ، ازجمله یِ

در : دربرابرِ ، درمقابلِ ، درباره یِ ، درموردِ ، درمیانِ ، درخصوص ِ

بر : براثرِ ، براساسِ ، برطبقِ ، برحسبِ

با : باوجودِ

طرز تشخیص حروف اضافه ی مرکّب : حرف اضافه در صورتی مرکّب است که نتوان برای جزءاسمی آن وابسته ی پیشین آورد ، یعنی آن را گسترش داد در غیر این صورت حرف اضافه مرکّب نیست مثلاً کلمه ی « به عنوانِ » درجمله ی او به عنوانِ رئیس جلسه سخنرانی کرد . حرف اضافه ی مرکّب است امّا در جمله ی به عنوانِ مقاله توجّه کنید . به حرف اضافه ی ساده است و عنوان  متمم زیرا برای عنوان می توان وابسته ی پیشین آورد و گفت به این عنوان مقاله توجّه کنید . 

آماده سازی فراگیر برای نوشتن املا

اوّلین مرحله ی آماده سازی برای نوشتن املا

1 . نشستن : دانش‌آموز برای این که رسم‌الخط نوشتن را فراگیرد ، باید طریقه ی صحیح نشستن را برای انجام مهارت به او یاد بگیرد .

2 . برتری جانبی : دانش‌آموز قبل از نوشتن باید برتری جانبی او مشخص شود که چپ ‌دست است یا راست دست تا چشم ، گوش و پای او مطابق دست او تقویت شوند .

3 . هماهنگی چشم و دست : برای این که چشم و دست دانش‌آموز هماهنگی لازم را برای نوشتن پیدا کند قبل از شروع نوشتن باید با انجام بازی و نرمش این دو را تقویت کنیم .

دومین مرحله ی آماده سازی برای نوشتن املا

 4 . ‌به دست گرفتن صحیح مداد : دانش‌آموز باید طوری مداد را به دست گیرد که زاویه ی دید برای نوشتن داشته باشد .

 5 . شروع نوشتن : بعد از پشت سر گذاشتن چهار مرحله‌ ی قبل می‌‌توانیم از شاگرد انتظار داشته باشیم که با نگاه کردن و تقلید از معلّم بنویسد .

نارسانویسی چیست

• نارسانویسی به وضعیّتی اطلاق می‌شود که دانش‌آموزان قواعد نگارشی را در هنگام نوشتن رعایت نمی‌کنند ، تمام کلمه یا بخشی از حروف آن را نمی‌تواند هم اندازه و هم شکل طبق قواعد نگارشی بنویسد ، هم چنین نارسایی آموزش در مورد استثناها و قواعد نگارشی جزء این دسته از مشکلات است .
• به طور خلاصه واژه ها تقریباً درست نوشته شده امّا به علّت رسا نبودن ، کج نویسی و . . . باید این اختلال مرتفع شود .

عوامل مهم نارسانویسی

1- دانش‌آموز مهارت‌هایی نظیر چرخش دست (در نوشتن ) و گرفتن صحیح مداد را به خوبی یاد نگرفته است.

2- عدم حرکت مناسب انگشتان

3- ناهماهنگی چشم و حرکت دست

4- وضعیّت قرار گرفتن نامناسب دفتر و مداد به هنگام نوشتن

5- نارسایی آموزش معلّم در تمرین نوشتاری حروف

6- عدم هماهنگی حواس دیداری ، شنیداری و حرکتی

7- خطا در ادراک دیداری حروف و کلمات

8- فاصله‌ی نامناسب چشم به هنگام نوشتن

9- عدم توانایی کنترل دست در هنگام نوشتن

10- عدم هماهنگی کلّی بدن

11- تأخیر در تکلّم فرد

12- پرتحرکی و بی‌قراری در هنگام نوشتن

13- میز و صندلی‌های نامناسب 

راهکارهای نارسانویسی

1- در اختیار قرار دادن روان نویس برای رسم خطوط دلخواه

2- تهیّه وایت برد کوچک برای نقّاشی و رسم خطوط

3- اصلاح وضع نشستن کودک

4- درست قرار دادن کاغذ و دفتر

5- اصلاح قلم به دست گرفتن و انتخاب نوع مداد

6- تقویت عضلات انگشتان ( خمیربازی ، قیچی کردن ، مچاله کردن و ... )

7- تقویت هماهنگی چشم با دست

8- پررنگ کردن خطوط نقطه چین اشکال جانوران و ...

9- با انگشت آغشته به گواش شکل دلخواه روی زمین رسم کند .